RAPORT FUNDACJI OCHRONY KLIMATU PROZON: NIELEGALNY OBRÓT GAZAMI CHŁODNICZYMI W POLSCE

Warszawa, styczeń-luty 2019


1. WSTĘP
Branża chłodnicza i klimatyzacyjna spotyka się z wieloma przykładami przemytu i sygnałami o nielegalnym obrocie czynnikami chłodniczymi (tzw. F-gazy) w Unii Europejskiej. Warto przypomnieć, iż od dnia 1 stycznia 2015 r. regulacje prawne Komisji Europejskiej i Parlamentu Europejskiego ustanowiły kontyngenty w celu ograniczenia stosowania czynników chłodniczych powodujących efekt cieplarniany (F-gazy). Oczywistą konsekwencją tych ograniczeń jest wzrost cen w Unii Europejskiej. W związku z tym przemyt tych substancji oraz ich nielegalny obrót stał się bardzo atrakcyjny dla przemytników, jak również dla podmiotów dokonujących obrotu poza systemem kontyngentów.

2. KONTEKST EKOLOGICZNY
Dla zrozumienia sensu zdecydowanych działań prowadzących do ograniczenia stosowania F – gazów, niezbędne jest szersze przyjrzenie się efektowi globalnego ocieplenia. Do jego powstania przyczynia się zwiększona emisja tzw. gazów cieplarnianych. Globalne ocieplenie klimatu ma fatalne skutki dla ziemskiego ekosystemu. Mówi się o topnieniu pokrywy lodowcowej (w tempie szybszym od ostatnich przewidywań i opracowań naukowych). Zjawisko to zaburza funkcjonowanie fauny antarktycznej, stwarza też zagrożenie dla aglomeracji nadmorskich, które z powodu podniesienia poziomu oceanów mogą finalnie znaleźć się pod wodą. Ocieplenie klimatu, w wyniku procesów pustynnienia, powoduje również zubożenie środowiska naturalnego, w którym żyją zwierzęta, rośliny i ludzie. W zmianach wywołanych przez efekt cieplarniany swoje źródło mają także, ekstremalne zjawiska pogodowe. Stwarzają ryzyko dla ludności i infrastruktury niezbędnej dla zapewnienia podstawowych potrzeb (dostawy energii elektrycznej, dostęp do wody i instalacje sanitarne, itd.). Rosną również koszty likwidacji (odbudowa, wydatki na ubezpieczenia i odszkodowania) fatalnych skutków tych zjawisk klimatycznych. Uwalniane do atmosfery czynniki chłodnicze wzmacniają negatywne oddziaływanie dwutlenku węgla, którego oddziaływanie zajmuje uwagę światowej opinii publicznej, mediów, polityków i działaczy organizacji pozarządowych.

3. MIĘDZYNARODOWE DZIAŁANIA NA RZECZ OGRANICZENIA EFEKTU CIEPLARNIANEGO
Organizacje międzynarodowe nie mogły pozostać obojętne wobec pogłębiającego się problemu efektu cieplarnianego. Najpoważniejsze konsekwencje tego zjawiska przewidywane są na drugą połowę XXI w. Wielu ekspertów wskazuje jednak, że na zatrzymanie łańcucha negatywnych zjawisk może być za późno już teraz. Do tej pory społeczność międzynarodowa skupiała się na zawieraniu umów, których spodziewanym efektem jest zwalczanie negatywnych skutków efektu cieplarnianego. Wśród postanowień można wymienić następujące dokumenty:

• Ramowa Konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu (z dnia 1 stycznia 1992 roku), podpisana podczas Konferencji Narodów Zjednoczonych na temat Środowiska i Rozwoju w Rio de Janeiro, czyli w czasie tak zwanego „Szczytu Ziemi”. Jej celem było zawiązanie międzynarodowej współpracy państw w kwestii ograniczenia emisji gazów cieplarnianych i w efekcie – powstrzymania globalnego ocieplenia;

 • Protokół z Kioto (przyjęty w 1997 roku, wszedł w życie w 2005 roku. Powstał jako uzupełnienie Ramowej Konwencji. Stanowił on wynik prac Państw-Stron podczas jednej z corocznych sesji zwyczajnych Konferencji Stron. Ratyfikowało go niemal 200 państw. Obecnie, Protokół ten jest jednym z najważniejszych instrumentów w walce z negatywnie pojmowanym efektem cieplarnianym. O ile Ramowa Konwencja miała tylko zmobilizować Państwa-Strony do ograniczenia emisji gazów cieplarnianych, o tyle Protokół z Kioto ustanawia wiążące postanowienia, mające na celu redukcję emisji. Do głównych jego celów należały: zobowiązanie państw do monitorowania poziomu emisji, a także do corocznej działalności sprawozdawczej oraz ograniczenie do 2012 roku emisji gazów o 5%;

• Dokument z Konferencji Klimatycznej (Doha, 2012 r.): jej efektem było przedłużenie obowiązywania Protokołu z Kioto do 2020 roku;

• Poprawka z Kigali (2016 r.): ustanowiona została podczas dwudziestego ósmego Spotkania Stron Protokołu Montrealskiego. Wprowadziła ona F-gazy na listę Protokołu, rozszerzając listę chemikaliów, które należy wyeliminować z obrotu i użytkowania. Sygnatariuszami tego Protokołu jest ponad 160 państw.

Regulacje te stanowiły znaczący krok na przód. Ramowa Konwencja określała zasady, jakimi kierować powinny się państwa-strony. Jedynym minusem był brak zdecydowanych zakazów dotyczących emisji gazów cieplarnianych do atmosfery, a wyłącznie zakazy i limity mogą faktycznie wpłynąć na efekt globalnego ocieplenia. Faktem jest, że pomimo wielu międzynarodowych porozumień problem ten nadal istnieje. Fundacja PROZON ocenia, że zjawisko to będzie się nasilać, również w wyniku nielegalnego obrotu gazami chłodniczymi, spowodowanego z kolei rosnącym popytem na czynniki chłodnicze. Efekt cieplarniany wywołany jest zarówno przez rozwój gospodarczy (np. wzrost liczby samochodów), ale i – co stanowi niemal samonapędzającą się spiralę – wzrost średnich temperatur na Ziemi.

4. LEGISLACJA EUROPEJSKA I POLSKA
Kraje europejskie próbują wprowadzać rozwiązania w postaci regulacji prawnych.
Do najważniejszych z nich należą te dotyczące m.in. energetyki, budownictwa i chłodnictwa. Ograniczenia emisji w branży chłodniczej i energetycznej reguluje Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 517/2014 w sprawie fluorowanych gazów cieplarnianych. Celem tego rozporządzenia jest ochrona środowiska przez zmniejszenie emisji F- gazów. Rozporządzenie ogranicza ich emisję poprzez: wprowadzenie systemu kontyngentów, nakaz organizacji systemów szkoleń z użytkowania tych gazów i certyfikacji personelu, nakaz kontroli szczelności instalacji i urządzeń, a także stworzenie warunków do korzystania z technologii mających zerowy lub niewielki wpływ na klimat.

 


Wykres 1. Ograniczenia importowe F – gazów (kontyngenty)

 

5. PRZEMYT I CZARNY RYNEK
Do grupy F-gazów, należy większość tzw. syntetycznych czynników chłodniczych, czyli substancji powszechnie wykorzystywanych w klimatyzacji i chłodnictwie. Cały unijny rynek czynników syntetycznych to około 80 tysięcy ton, z czego około 1/3 stanowi R134a.

 


Wykres 2.


W Polsce co roku zużywa się około 3 tysięcy ton syntetycznych czynników chłodniczych, z czego najwięcej, bo blisko połowę, stanowi R134a używany w ogromnych ilościach w klimatyzacji samochodowej (wg danych CEPiK z czerwca 2017r. w Polsce zarejestrowanych było wtedy ponad 25 mln pojazdów różnych typów, jak osobowe, ciężarowe, autokary i autobusy).

 

Wykres 3.



Według obecnych cen, wartość całego krajowego rynku szacuje się na około 600 mln zł. Zdaniem analityków Fundacji PROZON, wartość przemytu gazów chłodniczych do Polski wynosi już ok. 240 mln zł rocznie. Przez pierwsze trzy lata obowiązywania reglamentacji podaż i popyt pozostawały we względnej równowadze. W 2018 roku dostępny kontyngent F-gazów uległ zmniejszeniu o 37% w porównaniu z 2015 r. Należy przy tym podkreślić, że zmniejszanie kontyngentów jest wymuszone uprzednio wspomnianymi regulacjami i ma na celu powstrzymanie efektu cieplarnianego. Kontyngenty wyrażone są nie w jednostkach metrycznych, ale w ekwiwalencie CO2 Niemalejące zapotrzebowanie spowodowało ogromny wzrost cen czynników. Konsekwencją tego jest rosnącą dostępność gazów spoza kontyngentów, co zatrzymuje wprowadzanie pożądanych zmian technologicznych (zamiana jednego czynnika na inny, w mniejszym stopniu wpływający na efekt cieplarniany). Ograniczanie dostępności i spowodowany tym wzrost cen szybko doprowadziły do powstania czarnego rynku czynników chłodniczych. Szlak przemytu ma swój początek w Chinach, gdzie czynnik jest produkowany, a następnie prowadzi do Unii Europejskiej z krajów, w których nie obowiązuje unijny system reglamentacji, głównie z Ukrainy oraz z Turcji.

Czynnikiem napędzającym nielegalny obrót gazami chłodniczymi jest cena. Kilogram legalnego czynnika R134a sprowadzonego w ramach kontyngentu wynosi w cenach detalicznych około 200 zł/kg. Na Ukrainie można go kupić aż 5-6 razy taniej, co uczyniło jego przemyt bardziej opłacalnym niż przemyt alkoholu czy papierosów. Przemycony czynnik oferowany był początkowo na bazarach i targowiskach „na ścianie wschodniej”. Obecnie coraz powszechniej telefonicznie i mailowo. Zdarzało się nawet, że przedsiębiorcy branży chłodniczej otrzymywali oferty sygnowane „Aleksander Łukaszenka” (sic!).

Pełne ofert przemytników portale internetowe do tej pory nie wykazywały reakcji, nawet pomimo interwencji organów administracji państwowej. Działania takie wymagają większej skrupulatności i kontroli wystawianych przedmiotów, bo w miejsce usuniętych pojawiają się natychmiast nowe oferty.
Najlepiej pokazuje to zrzut z ekranu wyszukiwarki (link: https://bit.ly/2GVxL4l):



W ostatnim czasie dostrzegamy dowody na to, iż portale aukcyjne nie chcą brać udziału w obrocie produktami pochodzącymi z nielegalnych źródeł lub w nielegalnych opakowaniach jednorazowych (zgodnie z obowiązującym prawem UE, butle do przechowywania czynników mogą być wielokrotnego użytku). Brak jednak działań, które definitywnie ukróciłyby ten proceder.

Szacuje się, że co najmniej 40% krajowego zapotrzebowania może pochodzić z nielegalnych dostaw – przemyconych albo przywiezionych z naruszeniem systemu kontyngentów. Według analityków Fundacji, rok 2018 zakończył się 40 proc. udziałem czynników wwiezionych nielegalnie na teren Polski. Oznacza to wspomnianą wyżej wartość ok. 240 mln zł. Dane wskazują na to, że w 2018r., rynek chłodnictwa i klimatyzacji w Polsce w którym zgodnie z międzynarodowymi porozumieniami i legislacją UE oraz krajową, zużycie stosowania gazów fluorowych miało ulec zmniejszeniu, nie zmienił się.

 


Wykres 4.



6. NIEBEZPIECZNY CZYNNIK CHŁODNICZY
Butla z czynnikiem chłodniczym może mieć inną zawartość, niż to co jest na etykiecie. Laboratorium PROZON Fundacja Ochrony Klimatu wielokrotnie stwierdzało, że nawet w oryginalnych opakowaniach znajdował się gaz o innym składzie niż deklarowany. Niska cena czynnika może wskazywać na to, że jego źródło pochodzenia jest nielegalne albo jakość jest niezgodna z normą i danymi technicznymi. Domieszki znacznie tańszych gazów palnych stanowią poważne zagrożenie bezpieczeństwa personelu serwisującego i użytkowników instalacji, czyli np. kierowców i pasażerów poruszających się klimatyzowanymi pojazdami.

7. NIELEGALNE OPAKOWANIA
Warto pamiętać, iż bezpieczeństwu nie zagraża wyłącznie nielegalny gaz nieznanego pochodzenia, ale także niewłaściwe opakowania. Bardzo często czynnik jest sprzedawany w butlach ciśnieniowych niedopuszczonych do stosowania na terenie UE, w złym stanie technicznym, bez ważnej legalizacji, co stwarza poważne zagrożenie dla użytkowników. Często sprzedawany jest też w tzw. butlach jednorazowych, stanowiących odpad niebezpieczny i zakazany na terenie Unii Europejskiej od 2007r. ze względu na duże zagrożenie dla środowiska. „Jednorazówki” oferowane są pomimo jednoznacznych opisów, że stanowią opakowanie jednokrotnego użytku (ang. non-reusable cylinder). Nawet mimo ich opróżnienia, pozostałość gazowa może stanowić aż 5% objętości takiej butli.

Zdj. https://www.coolingpost.com/world-news/german-ebay-awash-with-illegal-r134a/


Na teren Unii Europejskiej oprócz R134a przemycane są również inne F-gazy, między innymi R404A i 507A, na które legislacja europejska nałożyła istotne ograniczenia stosowania od początku 2020r. Przemyt nie jest wyłącznie polskim problemem i informacje na ten temat płyną z całej Europy. Wydaje się, iż władze oraz służby większości krajów członkowskich nie są wystarczająco zdecydowane i konsekwentne. „Szlakiem bałkańskim” napływają nielegalne czynniki, często w niedopuszczonych opakowaniach i docierają do całej Europy. Służby celne w portach europejskich dopiero niedawno zaostrzyły kontrole i wychwytują nielegalne dostawy F-gazów.

8. DZIAŁANIA KRAJOWEJ ADMINISTRACJI SKARBOWEJ: FUNKCJA FISKALNA I OCHRONA
W ostatnich latach polskie władze podchodzą do zjawiska przemytu czynników chłodniczych z coraz większą uwagą. Z inicjatywy Krajowej Administracji Skarbowej (KAS) prowadzone są cykliczne szkolenia dla funkcjonariuszy Służby Celno-Skarbowej. Organizuje je Departament Ceł Ministerstwa Finansów, przy udziale koordynatorów ds. ochrony środowiska KAS i wsparciu PROZON Fundacji Ochrony Klimatu. Szkolenia dotyczą aspektów prawnych i technicznych oraz wykorzystywania analizatorów czynników chłodniczych, pozwalających na szybką identyfikację przywożonych substancji, nie zawsze deklarowanych do odprawy celnej jako fluorowane gazy cieplarnianie.
Kontrole organów KAS wykonywane przed dopuszczeniem do obrotu importowanych z państw trzecich towarów pozwalają efektywnie zatrzymywać te towary, które nie spełniają obowiązujących wymagań w UE lub takie, które naruszają zasady uczciwej konkurencji (np. niespełnione wymagania warunkujące legalną działalność na rynku UE). Dzięki takim szkoleniom organy KAS są gotowe do zatrzymania nielegalnego przewozu gazów chłodniczych przez polskie granice. Od początku 2018 roku dokonano szeregu zatrzymań osób, które przemycały gazy chłodnicze lub przewoziły w ilościach przekraczających przyznany kontyngent, zadeklarowane jako produkty niewymagające posiadania kontyngentu lub nieprawidłowo oznakowane. Wobec ogromu problemu działania te powinny zostać przyspieszone i przekonsultowane ze służbami wszystkich krajów Wspólnoty Europejskiej.

9. STRATY SKARBU PAŃSTWA
Fundacja szacuje, że Straty skarbu Państwa wynikające z przemytu szacuje się wynoszą ok. 30 mln złotych z tytułu niepobranych podatków i opłat celnych w samym tylko 2018 r. Skoordynowane działania różnych urzędów administracji dają jednak nadzieję, że będzie to ostatni rok przemytu gazów fluorowanych na taką skalę. Dla wielu przedsiębiorców, którzy przekroczyli przyznane kontyngenty może to być ostatni rok, kiedy mogli swobodnie importować F-gazy.

10. UWAGA PROPAN-BUTAN!
Zakup czynnika chłodniczego z niesprawdzonego źródła może wiązać się z szeregiem negatywnych konsekwencji dla nabywcy. PROZON Fundacja Ochrony Klimatu wykonuje setki badań laboratoryjnych i coraz częściej stwierdza pojawianie się czynnika, który nie spełnia wymogów jakościowych. W skrajnych przypadkach zawartość butli kupowanych z niepewnego źródła, wypełniona jest propanem – butanem. Gaz ten jest niebezpieczny, gdyż jest gazem palnym i wybuchowym, a po napełnieniu instalacji lub klimatyzacji stanowi zagrożenie dla zdrowia i życia. Dodatkowo w kilka tygodni może zniszczyć układ klimatyzacji pojazdu i narazić użytkownika
na duże koszty związane z wymianą instalacji.

Zdj.: Krajowa Administracja Skarbowa w Lublinie

 

Ze względów bezpieczeństwa należy wystrzegać się:
• dokonywania zakupu czynnika w „atrakcyjnie niskiej” cenie
• zakupu czynnika z niesprawdzonych i z nielegalnych źródeł
• zakupów bez faktur i certyfikatów
• dystrybucji i dalszego obrotu czynnikami pochodzącymi z wątpliwych źródeł

11. PODSUMOWANIE
Emisja F - gazów jest jedną z przyczyn zwiększenia efektu cieplarnianego. Ze względu
na ich szkodliwość, społeczność międzynarodowa zdecydowała się ograniczać ich zastosowanie
i zastępować kolejne generacje czynników chłodniczych nowszymi, bezpieczniejszymi dla klimatu. Z tego powodu pojawiła się konieczność reglamentacji obrotu gazami (kontyngenty), która prowadzi jednak do wzrostu cen. Nieuczciwi przedsiębiorcy wykorzystali tę okazję do wprowadzania czynników spoza kontyngentów i nielegalnej dystrybucji.
Pozorne oszczędności użytkowników pojazdów mogą powodować liczne zagrożenia,
a także generować ogromne koszty. Czynniki chłodnicze wprowadzane w ramach szarej strefy
na rynek Unii Europejskiej, z reguły nie spełniają norm dla nich przewidzianych, a ich transport
i nieszczelne przechowywanie oznacza emisję tych gazów do atmosfery i tym samym ogromne straty dla środowiska.

 

*****
O FUNDACJI PROZON
PROZON Fundacja Ochrony Klimatu jest samofinansującą organizacją pozarządowa, działającą od 22 lat na rzecz ograniczenia emisji gazów szkodliwych dla środowiska, stosowanych w chłodnictwie i energetyce. Założenie Fundacji przez dostawców czynników chłodniczych stanowiło wyraz ich ekologicznej świadomości oraz potrzeby prowadzenia społecznie odpowiedzialnej działalności gospodarczej. Dzięki współpracy z setkami firm serwisowych w Polsce, które dokonują odzysku gazów chłodniczych, Fundacja regeneruje dziesiątki ton substancji szkodliwych dla warstwy ozonowej. Ta działalność pozwala ograniczać produkcję szkodliwych gazów.

Fundacja utrzymuje się z usług regeneracji, analiz laboratoryjnych oraz organizacji szkoleń dla branży chłodniczej i energetycznej. Celem nadrzędnym szkoleń jest kreowanie odpowiedzialnych postaw i w konsekwencji ograniczenie emisji szkodliwych gazów. W ramach międzynarodowego konsorcjum REAL Alternatives, Fundacja promuje innowacyjne i bezpieczne rozwiązania w chłodnictwie i klimatyzacji.
W Zgromadzeniu Fundatorów zasiadają firmy: Air Products Sp. z o.o., Linde Gaz Polska Sp. z o.o., Schiessl Polska Sp. z o.o. Prezesem Fundacji jest Krzysztof Grzegorczyk.
Więcej na www.prozon.org.pl oraz https://www.facebook.com/PROZONFundacjaOchronyKlimatu/